Zezem. Prosta droga.

Przed 120 laty zapytano Orville'a Wrighta dlaczego samolot utrzymuje się w powietrzu, na co ten odparł: „Bo nie ma czasu spaść”. W języku nauki to, że samolot lata, oznacza że siła ciągu pokonała siłę oporu, a siła nośna siłę ciążenia. Na pytanie jak to się dzieje, że są piłkarze, którzy świetnie w piłkę grają, musi paść odpowiedź: „Bo posiadają wysokie umiejętności techniczne i taktyczne oraz są znakomicie przygotowani motorycznie i mentalnie”.

 

Umiejętności techniczne panowania nad piłką stanowią fundament w rozwiązywaniu zadań taktycznych. Im wyższe umiejętności techniczne, tym większe możliwości prowadzenia gry wszechstronnej i efektywnej. Technika piłkarska zawsze była i jest tym co warunkuje piękno gry i jej skuteczność. Umiejętności techniczne są tym narzędziem, którym posługuje się zawodnik – im lepsze, tym bogatszy repertuar ich wykorzystania. Wyznacznikiem poziomu gry drużyny są indywidualne umiejętności zawodników. Suma tych umiejętności świadczy o klasie zespołu i dlatego obowiązuje indywidualizacji procesu treningowego uwzględniającego indywidualne predyspozycje zawodników.

We współczesnej piłce nożnej na podstawie analiz dokonanych po MŚ w 2022 roku przez ekspertów za najważniejsze uznano:
- umiejętność dryblingu połączonego z innymi elementami technicznymi, który jest podstawą skuteczności pojedynków w ataku i obronie,
- umiejętność połączenia dryblingu z grą bez przyjęcia piłki i grą bez piłki z częstym wyjściem na wolne pole. Stosowanie tych elementarnych elementów techniki jest podstawą dążności do uzyskania przewagi liczebnej w różnych strefach boiska, co w znacznym stopniu ułatwia wypracowanie sytuacji bramkowych,
- skuteczne, celne długie podania na wolne pole do partnera, szczególnie przy ataku szybkim,
- wszystkie umiejętności techniczne (podania, przyjęcia, prowadzenie piłki, zwody, drybling, gra ciałem, odbiór piłki) muszą być w grze ze sobą powiązane jak np. przyjęcie piłki ze zwodem i półobrotem,
- umiejętność wyboru optymalnego rozwiązania przez zawodnika z piłką.

W nowoczesnej piłce nie sprawdzają się sztywne reguły taktyczne. Istnieje natomiast potrzeba dojrzałości taktycznej i elastyczności. W trakcie meczu, ale też z meczu na mecz dobre zespoły muszą być zdolne do rozwiązywania problemów jakie stawia przed nimi przeciwnik. Dlatego też struktura zespołu powinna być traktowana jako „robocza struktura wolności” (określenie prof. Piotra Marandy), gdzie jest miejsce na dostosowywanie się do okoliczności, na płynną wymianę pozycji w kierunkach poprzecznych, jak i wzdłuż boiska. Zasadą stało się, że zmiany zawodników w trakcie meczu zależą od wyniku, jeżeli jest on korzystny to następuje wymiana pozycji na pozycję, a kiedy jest niekorzystny następuje zmiana ustawienia i nastawienia. Nowoczesne analizy zachowań taktycznych do łatwych nie należą, gdyż programy dostarczają nadmiaru danych i każdy trener może wybrać to co mu pasuje powołując się na wręcz naukowe zakorzenienie.

Kolejnym znacznie bardziej podniecającym problemem jest przejście od statystycznych opisów ustawienia i formacji do dynamicznych interakcji zawodników. W tej analizie kluczowe znacznie ma stopień koordynacji poczynań drużyny. Generalnie takie analizy dowodzą, że zespoły broniące są bardziej skoordynowane, niż atakujące. Broniący zespół jest w stanie poruszać się jako całość, aby zapobiec otwieraniu się zbędnych przestrzeni. W przypadku drużyny będącej przy piłce sytuacja jest odmienna, gdyż formacje poruszają się w inny sposób w różnych obszarach boiska. Tym samym to koordynacja jest kluczem do skutecznej defensywy. Równomierne rozprzestrzenienie na boisku drużyny broniącej tworzy sieć, która ma zapobiec postępom ataku. Taka sieć składa się z części, gdyż zawodnicy podążając za piłką równocześnie śledzą jeden drugiego tak, aby sieć była szczelna. Stwierdzono, że trzymanie linii przez zawodników można osiągnąć bez podążania za piłką, bo wystarczy naśladowanie najbliżej grających kolegów. Największy poziom synchronizacji wykazują obrońcy i środkowi pomocnicy. Poruszają się bowiem razem, albo kryjąc rywali, gdy piłka jest po przeciwnej stronie boiska, albo stosując pressing, gdy pika jest po ich stronie. Najniższy poziom koordynacji prezentują napastnicy. 

Gdy przychodzi do występów na najwyższym poziomie interakcje pomiędzy piłkarzami są równie ważne jak sprawność fizyczna. Właściwe przygotowanie motoryczne (szybkość, wytrzymałość, siła) jest warunkiem wykazania wyższości technicznej i taktycznej drużyny. Przede wszystkim świetne przygotowanie biegowe na bazie potencjału tlenowego ma wpływ na planowanie i realizację aktywnej gry. Niezbędnym elementem wyszkolenia wszystkich zawodników staje się szybkość lokomocyjna na krótkich dystansach, szybkość działania z piłką oraz szybkość wyboru rozwiązań taktycznych. Dotyczy to zarówno piłkarzy grających w ataku, jak i obronie. Dominujące znaczenie ma wytrzymałość tlenowa i szybkość startowa, których wytrenowanie zależy od indywidualnych predyspozycji wydolnościowych. Prof. Jan Chmura uważa, że szybkość jest głównym filarem efektywnego realizowania założeń techniczno-taktycznych w czasie gry. Utrzymanie tej zdolności motorycznej w okresie startowym jest wiodącym problemem współczesnej piłki nożnej. Jego zdaniem na tym polu nasza reprezentacja i zespoły klubowe odstają od czołowych drużyn. Rywale wygrywają nie tylko większość pojedynków biegowych  z piłką i bez piłki – z widoczną przewagą na kilku metrach, ale również są oni szybsi w starcie do piłki i działaniach taktycznych. Przemawiają za tym m. innymi szybkość prowadzenia akcji, szybkość reagowania na zmieniające się sytuacje w grze, bardzo duża zwrotność, częsta i szybka zmienność gry (pomimo zagęszczenia w środkowej strefie boiska), szybkie zdobywanie przewagi liczebnej, umiejętność przyśpieszenia i zmiany tempa gry. Potwierdzają to również imponujące dryblingi z bardzo szybkim zdobywaniem przestrzeni i zaskakującymi strzałami na bramkę, szybkie wykonywanie niesygnalizowanych zwrotów, w połączeniu ze zmianami kierunku biegu z piłką i bez piłki, błyskotliwe wślizgi, nagłe kilkumetrowe zrywy wykonywane z maksymalną częstotliwością ruchu. Badania wykazały, że prawie 90% wszystkich akcji zagrażających zdobyciem bramki przebiega tuz przed lub w polu karnym, zarówno pod presją czasu, jak i przeciwnika. To powoduje, że decyzje wyboru pomiędzy różnymi alternatywnymi działaniami muszą być podejmowane w ułamkach sekund i realizowane z maksymalną dokładnością.

Są to wystarczające powody, aby we współczesnym treningu piłkarza przesunąć punkt ciężkości w stronę kształtowania szybkości i jej składowych, a zwłaszcza: szybkości postrzegania (percepcji), szybkości przewidywania (antycypacji), szybkości podejmowania decyzji, szybkości reagowania, szybkości przemieszczania się bez piłki, szybkości akcji z piłką i szybkości działania  - bez zachwiania proporcji w rozwijaniu pozostałych cech motorycznych.

Ostatnim czynnikiem warunkującym wysoki poziom gry jest przygotowanie psychiczne. Uważa się, że zasadniczym czynnikiem w tej materii jest zachowanie równowagi psychicznej w czasie gry, tak w pojedynczym spotkaniu, jak i w trakcie sezonu. Liczne obserwacje potwierdzają, że w wielu wyrównanych meczach zwycięstwa odnosiły drużyny, które wykazywały większą wolę walki, ogromną motywację i grały z większą wiarą w sukces. Często zdarza się, że duże zaangażowanie emocjonalne, ogromna chęć zwycięstwa, wiara w swoje i kolegów umiejętności doprowadzają do pokonania wyżej notowanego przeciwnika.Jednym z pierwszych trenerów, którzy docenili znaczenie wiedzy psychologicznej w pracy z zawodnikami był Jacek Gmoch.

Obecnie wyciąga się  wnioski z konstatacji, że zawodnicy to ludzie o określonych możliwościach psychicznych, a nie cyborgi. Zawodnicy mają nie tylko odmienne umiejętności techniczne, taktyczne i predyspozycje motoryczne, lecz mają także odmienne  charaktery i w różny sposób podchodzą do relacji z kolegami z drużyny oraz trenerami. Nowatorskie podejście do ludzkiego (psychicznego) wymiaru piłki nożnej zastosowano w duńskim Midtjylland poprzez wykorzystanie profilów osobowościowych, co dziś jest normą w większości klubów. Testom poddawani są nie tylko zawodnicy, ale i trenerzy oraz wszyscy pracownicy obsługujący zespół. Wyniki przedstawia się za pomocą reprezentujących jeden typ osobowości kolorów: czerwony, żółty, niebieski i zielony. Ten typ badania nie przedstawia wyniku jako ”dobry” lub „zły”, bo każdy podstawowy typ ma pozytywne i negatywne cechy i chodzi o to, aby wiedzieć jak efektywnie postępować.

I tak typ czerwony ma plusy: zdeterminowany, nastawiony na osiągniecie celu, wymagający, silny, zorientowany na wynik oraz ma minusy: trudny, arogancki, dominujący, niecierpliwy, nękający. Typ żółty ma plusy : pomysłowy, spontaniczny, pełen entuzjazmu, kontaktowy, towarzyski oraz minusy: nerwowy, bezmyślny, powierzchowny, chaotyczny, pozbawiony zahamowań. Typ niebieski ma plusy: dokładny, metodyczny, systematyczny, zdyscyplinowany, szczegółowy oraz minusy: chłodny, sceptyczny, powolny, bezkompromisowy, zdystansowany. Typ zielony ma plusy: lojalny, zgodny,wyrozumiały, rozważny, myślący o innych oraz minusy: uległy, niezdecydowany, mało konkretny, łatwowierny i drażliwy.

Wyniki testów nie stanowią tajemnicy, co chwalili zawodnicy, mówiąc że wiele się o sobie dowiedzieli, ale też łatwiej znajdowali wspólny język z kolegami. Każdy z nich zdał sobie sprawę ,ze obok zalet ma też wady. Generalnie w pracy mentalnej chodzi o to, żeby każdy uczestnik uświadomił sobie, że zalety są pomocne, natomiast trzeba nauczyć się kontrolować wady. W boiskowych interakcjach taka wiedza jest przydatna, aby np. wiedzieć kto pozytywnie reaguje na okrzyk, mocne słowo, a do kogo trzeba zwracać się łagodnie, na kogo oddziaływać emocjonalnie, a na kogo racjonalnie itp. itd. Także trener wie jakie zadania są w stanie wykonywać na wysokim poziomie poszczególni zawodnicy, bo np. typ niebieski jest dobrze zorganizowany i skoncentrowany, ale ma kłopoty z improwizacją.

Oprócz testów osobowości stosowany jest test Stevena Reissa, który ma pokazać co przede wszystkim motywuje każdego człowieka, niezależnie od tego czy chodzi o poszukiwanie poczucia wspólnoty, pragnienia akceptacji, żądzę pieniądza czy sławy. Zdaniem specjalistów od motywacji chodzi o to, aby każdy piłkarz miał poczucie, że bierze się pod uwagę i szanuje jego odrębność. Te metody jako pierwsi przejęli trenerzy niemieccy, a i u nas jest dość szeroko stosowana nie tylko jako metoda poznawcza i motywacyjna, ale i jako sposób przekazywania informacji zawodnikom, tak by do nich trafiły wpływając korzystnie na zachowania. W ten sposób można bazować np. na ambicji, na chęci zarabiania większych pieniędzy, na przeniesieniu do większego klubu, na przywiązaniu do danego klubu, na uznaniu kibiców itp. Wielu trenerów poddaje się także testom,aby doskonalić swój warsztat oraz umieć nawiązać prawidłowe relacje z zawodnikami.

Przez dziesiątki lat funkcjonowało w piłce nożnej powiedzenie, że futbol to prosta gra i ono nadal jest aktualne, tyle tylko że owa prostota osiągana jest nowoczesnymi metodami treningowymi bazującymi na powtarzalności. W ten sposób zaadaptowano do futbolu stare wojskowe porzekadło, że „im więcej potu na ćwiczeniach, tym mniej krwi w boju”.